Εκκλησίες και ξωκλήσια της Αμοργού

Στην Αμοργό, όπως και στα περισσότερα Κυκλαδονήσια, θα συναντήσουμε εκατοντάδες εκκλησίες. Οι μητροπόλεις των μεγαλύτερων οικισμών, οι ενοριακοί ναοί, τα παρεκκλήσια – ναοί που βρίσκονται μέσα σε κατοικημένες περιοχές – και τα ξωκλήσια που είναι σπαρμένα στην ύπαιθρο, αποτελούν ένα από τα χαρακτηριστικότερα γνωρίσματα του κυκλαδίτικου τοπίου.

Το κύριο χαρακτηριστικό όλων αυτών των εκκλησιών είναι η ταπεινότητά τους, που προέρχεται από την μικρή κλίμακά τους και η απλότητά τους.

Κατασκευασμένοι από προικισμένους τεχνίτες δεν έχουν πρόθεση να επιδείξουν προκλητικά τις μορφολογικές τους ιδιαιτερότητες. Οι γεωμετρικοί τους όγκοι – οι θόλοι, τα ημιθόλια, τα σταυροθόλια, οι τρούλοι, τα καμπαναριά -δημιουργούν αρμονικά σχήματα και αισθητικά αποτελέσματα και όλα αυτά προκειμένου να επιλυθούν τα στατικά και λειτουργικά προβλήματα της κατασκευής. Η επιμονή να αποφευχθούν οι περιττές διακοσμητικές παρεμβάσεις και κάθε λογής μορφολογικές ρητορείες, δημιουργεί την αιγαιοπελαγίτικη αρχιτεκτονική, την αρχιτεκτονική του απλού και του απέριττου.

Ο μεγάλος αριθμός εκκλησιών κτίσθηκε τον 20ο αιώνα, πολλές τον 19ο τον 18ο και τον 17ο αιώνα, ενώ λίγα δείγματα έχουμε από την πρωτοβυζαντινή και την βυζαντινή περίοδο. Συχνά θα δούμε να χρησιμοποιούν τμήματα από αρχαίους ναούς στη θέση των οποίων κτίστηκαν.  Δημιουργοί των εκκλησιών ήταν άλλοτε κοινότητες και άλλοτε ιδιώτες. Έμποροι εύποροι, πλούσιοι άρχοντες, ευσεβείς νοικοκυραίοι ή ναυτικοί που κινδύνεψαν σε θαλασσοταραχές, κτίζουν εκκλησίες και ξωκλήσια στο όνομα του αγίου που τους προστάτεψε.

Αλλά και λιγότερο ευκατάστατοι, απλοί αγρότες, ψαράδες ή βιοπαλαιστές, φτιάχνουν ναούς ως τάματα για την αποκατάσταση της υγείας προσφιλών τους προσώπων και για να έχουν τη χάρη και την ευλογία του προστάτη τους αγίου. Πολλά ιδιόκτητα εκκλησάκια κτίζονται από τους χωρικούς στην ύπαιθρο στα χωράφια τους, μάλιστα κοντά σε βράχια για να μην ξοδευτεί ούτε μια σπιθαμή καλλιεργήσιμης γης που ήταν τόσο σπάνια.

Κάθε τόπος που αποκτά μια εκκλησία αρχίζει σιγά-σιγά να παίρνει το όνομά του απ’ αυτήν, καθώς οι ντόπιοι αποκαλούν και την γύρω τοποθεσία με το όνομα του αγίου που φιλοξενεί, και θα ’λεγε κανείς πως η φύση με τα ξωκλήσια ημερεύει, καθαγιάζεται και ονοματίζεται. Δεν έχουν όλες οι εκκλησίες την ίδια συμβολική αξία. Κάθε μία σχετίζεται με το ιστορικό της, τα συμβάντα και τα θαύματα που της έδωσαν ταυτότητα, αξία και σπουδαιότητα, κάνοντάς την μοναδική. Η μορφή των εκκλησιών εξαρτιόταν από το μέγεθος, από την οικονομική άνεση των ιδιοκτητών τους, τη δεξιοτεχνία των μαστόρων, από τα υλικά και την αρχιτεκτονική παράδοση της κάθε περιοχής.

Στην Αμοργό τα περισσότερα εκκλησάκια και τα ξωκλήσια έχουν μια κατασκευαστική λεπτομέρεια που τις διαφοροποιεί από τις  άλλες εκκλησίες στις Κυκλάδες. Ο θόλος φτιάχνεται από πλατιές πλάκες σε δύο επίπεδα (μια σειρά κάτω και η διπλανή από πάνω, που θυμίζουν λογική κεραμιδιού) που ασβεστώνονται όπως και το υπόλοιπο κτίσμα. Το αισθητικό αποτέλεσμα είναι πραγματικά εξαίσιο, ιδιαίτερα όσο πιο ακανόνιστες είναι οι πέτρες, θυμίζουν πολλές φορές αφρίζοντα κύματα.

Αναφερούμε μερικά από τα πιό χαρακτηριστικά δείγματα.

Στην Χώρα της Αμοργού ξεχωρίζουν  ο ναός των Αγίων Πάντων, οι μονόχωρες εκκλησίες των Αγίων Αποστόλων, του Αγίου Ιωάννου του Θεολόγου στα Βορεινά, της Αγίας Θεοδοσίας κοντά στην Απάνω Λόζα, οι μεταβυζαντινές εκκλησίες της Κεράς Λεούσας, του Αγίου Θαλελαίου, του Αγίου Θωμά, η δισυπόστατη εκκλησία της Μεταμόρφωσης – Αγίου Στεφάνου, η εκκλησία του Αγίου Φανουρίου όπου χωράνε μόλις 3 άνθρωποι,  ο Άγιος Βασίλειος και η Παναγία η Βλησανή.

Στο μονοπάτι από το εντυπωσιακό  μοναστήρι της Χοζοβιώτισσας προς την Αιγιάλη βρίσκεται το Βυζαντινό εκκλησάκι του Αγίου Ιωάννη του Χρυσοστόμου, πιo πέρα σε μιά απόκρυμνη περιοχή
και μέσα σε μια βραχώδη προεξοχή βρίσκεται η Παναγία η Θεοσκέπαστη και πιο κάτω ο Άγιος Γεώργιος.
Στον Όρμο η παλιά εκκλησία της Παναγίτσας, κτισμένη πάνω σε αρχαίο ιερό, στον Ποταμό η επιβλητική εκκλησία της Ανάληψης,
και στην Λαγκάδα η ενδιαφέρουσα εκκλησούλα της Αγίας Τριάδας, χτισμένη μέσα σε μια σπηλιά, ψηλά σε ένα απότομο βράχο.
Βορειοδυτικά της Λαγκάδας, το εκκλησάκι του Προφήτη Ηλία, κτισμένο πάνω από το φαράγγι του Αρακλού. Κοντά στη Λαγκάδα επίσης η Παναγία η Επαναχωριανή, μια μεταβυζαντινή εκκλησία με ενσωματωμένα αρχιτεκτονικά μέλη από αρχαίο ναό.

Σε περίοπτη θέση πάνω στον Κρίκελο υψώνεται η βυζαντινή εκκλησία του Αγ. Ιωάννη του Θεολόγου, χτισμένη σε θέση όπου υπήρχε αρχαίος ναός και ακόμη ψηλότερα, στην κορυφή, ο επίσης ιστορικός ναός του Σταυρού.
Κάτω από το μοναστήρι της Χοζοβιώτισσας βρίσκεται το γραφικό γραφικό εκκλησάκι της Αγίας Άννας, στην ομώνυμη παραλία. Στα Κατάπολα, η Παναγία η Καταπολιανή από τις παλιότερες εκκλησίες του νησιού, κτισμένη πάνω στα θεμέλια παλιοχριστιανικής βασιλικής και αρχαίου ιερού του Απόλλωνα.

Ακόμη, ο Ναός της Ευαγγελίστρας, μνημείο της πρώϊμης Βυζαντινής περιόδου, με εντυπωσιακή αρχιτεκτονική, στο λόφο πίσω από το Ξυλοκερατίδι και πιο πέρα το κάτασπρο εκκλησάκι της Φτωχής Παναγιάς, με αρχαία και παλαιοχριστιανικά οικοδομικά μέλη.

Νοτιοδυτικά των Καταπόλων στην περιοχή Λεύκες, η εκκλησία του Αγίου Ιωάννη, της Αγίας Θέκλας και το ενδιαφέρον εκκλησάκι των Αγίων Σαράντα, στην ομώνυμη παραλία, που περικλείει μέλη αρχαίου ναού και στοιχεία παλαιοχριστιανικής και βυζαντινής τέχνης.

Στο δρόμο από τα Κατάπολα προς την Μινώα, ξεχωρίζουν οι γραφικές εκκλησίες όπως του Αγίου Νικολάου, του Χριστού, του Αγίου Φανουρίου, του Αγίου Γεωργίου και του Σταυρού.
Στο μονοπάτι από Μινώα προς  τον Άγιο Γεώργιο Βαλσαμίτη, το γραφικό εξωκλήσι της Αγίας Μαρίνας.

Στο δρόμο προς το Καμάρι (Κάτω Μεριά) στα δεξιά, βρίσκεται η εκκλησία του Αγίου Νικολάου, που ήταν μετόχι της Ιεράς μονής της Χοζοβιώτισσας.
Στο κάστρο της Αρχαίας Αρκεσίνης υπάρχει το εκκλησάκι της Παναγίας της Καστριανής.

Κατηφορίζοντας προς την Κολοφάνα, στα αριστερά, το γραφικό εκκλησάκι της Αγίας Άννας.
Πριν από την Κολοφάνα, ένα μονοπάτι οδηγεί στο κρυμμένο μονόχωρο εκκλησάκι την Παναγία του Πολίτη, φτιαγμένο με οικοδομικό υλικό που προέρχεται από μνημειακή παλαιοχριστιανική βασιλική, της οποίας τα θεμέλια σώζονται ακόμη δίπλα.

Τέλος στην Κάτω Μεριά υπάρχει η εντυπωσιακή εκκλησία της Αγίας Παρασκευής (νέα σε ηλικία), όπου γίνεται το μεγαλύτερο παραδοσιακό πανηγύρι των Κυκλαδων.