Βυζαντινές εκκλησίες της Άρτας

Το Δεσποτάτο της Ηπείρου με πρωτεύουσα την Άρτα ήταν ένα από τα κράτη (μαζί με την Αυτοκρατορία της Νίκαιας και την Αυτοκρατορία της Τραπεζούντας) που προέκυψαν από την κατάλυση της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας μετά την Δ΄ Σταυροφορία το 1204. Αρχικά περιλάμβανε τα εδάφη της Ηπείρου και της Αιτωλοακαρνανίας ενώ γρήγορα επεκτάθηκε στα Ιόνια Νησιά καθώς και σε σημαντικά τμήματα της Αλβανίας, της Θεσσαλίας, της Μακεδονίας και της Θράκης.

Την περίοδο της ακμής του Δεσποτάτου της Ηπείρου η Άρτα κοσμήθηκε από πολλές βυζαντινές εκκλησίες που ξεχωρίζουν για την αρχιτεκτονική τους, τον διάκοσμό τους και τις αγιογραφίες τους.

Παρουσιάζουμε τρεις χαρακτηριστικές:

Παναγιά Παρηγορήτισσα

Κτίστηκε το 1285-89 από το Νικηφόρο Α’ Κομνηνό Δούκα και τη γυναίκα του Άννα Παλαιολογίνα Κατακουζηνή. Από την μεγάλη σταυροπηγιακή μονή σώζονται σήμερα ο ναός, η Τράπεζα και 16 κελιά.

Η Παναγιά Παρηγορήτισσα εντυπωσιάζει με τις εξωτερικές και εσωτερικές αρχιτεκτονικές καινοτομίες της, ενώ ο μοναδικός στην εκκλησιαστική αρχιτεκτονική τρόπος στήριξης του κεντρικού τρούλου – αρχίζοντας απ’ το δάπεδο έχουμε μια προοδευτική σμίκρυνση των διαστάσεων του ανοιχτού χώρου, που πήρε έτσι ένα πυραμιδοειδές σχήμα με σχεδόν αιωρούμενους τους κίονες που στηρίζονται σε αντίστοιχους προβόλους για να καταλήξει στον τρούλλο- και η πλούσια κεραμοπλαστική της διακόσμηση την καθιστούν μοναδικό δείγμα βυζαντινής ναοδομίας σ’ όλο τον ορθόδοξο χριστιανικό κόσμο. Στον τρούλλο δεσπόζει η γαλήνια μορφή του Παντοκράτορα, του οποίου οι πολύ μεγάλες διαστάσεις, λόγω του ύψους (20,28 μ.) δημιουργούν οφθαλμαπάτες και φαίνονται ως φυσιολογικές. (Διάμετρος φωτοστέφανου Χριστού 3,23μ, πλάτος κεφαλής Χριστού 2,22μ, διάμετρος ματιού 0,80μ, διαστάσεις Ευαγγελίου 1,55 Χ 1,35μ)

Αγία Θεοδώρα

Ο ναός της πολιούχου της Άρτας και μια πύλη είναι τα μόνα σωσμένα τμήματα μονής που ιδρύθηκε το 13ο αιώνα από τη βασίλισσα του Δεσποτάτου Θεοδώρα προς τιμήν του Αγίου Γεωργίου και λειτούργησε ως γυναικείο μοναστήρι. Μετά το θάνατο του συζύγου της η Θεοδώρα εμόνασε στη μονή, τάφηκε εκεί και ο ναός τιμάται στο όνομά της.

Ο αρχικός ναός της Αγίας Θεοδώρας κατασκευάσθηκε πιθανόν τον 11ο ή 12ο αιώνα στον τύπο τρίκλητης ξυλόστεγης Βασιλικής, σχήμα που διατήρησε σχεδόν αναλλοίωτο μέχρι σήμερα. Αργότερα – γύρω στο 1270 – η βασίλισσα της Άρτας Θεοδώρα ανακαίνισε το ναό προσθέτοντας το νάρθηκα και τα δύο αετώματα του κυρίως ναού, ακόμη δε αργότερα (τέλος του 13ου ή αρχές του 14ου αιώνα) προστέθηκε ο ανοικτός κιονοστήρικτος εξωνάρθηκας, του οποίου σώζεται μόνο η ΝΔ γωνία.

Άγιος Βασίλειος

Ναός του 13ου αιώνα που στον περίβολο του ναού λειτούργησε από το 1662 έως το 1821 ανώτερη ελληνική σχολή με την ονομασία Σχολή Μανωλάκη, από τον ιδρυτή της Φίλιππο Μανωλάκη.

Πρόκειται για ένα διακοσμητικό κομψοτέχνημα. Το χαρακτηριστικότερο απ’ τα εξωτερικά γνωρίσματα του ναού είναι ο πλουσιότατος και θαυμαστός κεραμοπλαστικός του διάκοσμος. Τα διακοσμητικά σχήματα είναι ποικίλα (μαίανδροι, ψαροκόκκαλο, δισέψιλον, κυματοειδείς γραμμές, οδοντωτές ταινίες κ.ά.) και σε τόση ποσότητα που δε συναντώνται σε άλλο μνημείο, με ξεχωριστό χαρακτηριστικό ότι τα πλακίδια έχουν εφυάλωση σε τέσσερα χρώματα.